Новиков Карл Трофимович - Быйаман төрөөбүтэ 90 сааhа

Бүгүн олунньу 4 күнүгэр биһиги биир дойдулаахпыт, Российскай федерация журналистарын Союһун чилэнэ, Саха Республикатын кинематографиятын туйгуна, Абый нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Саха сирин мелодистарын, суруйааччыларын Союһун чилиэнэ, Абый улууһун гимнин автора, поэт быһыытынан биллэр Новиков Карл Трофимович – Быйаман баара буоллар бу күн 90 сааһын бэлиэтиэ этэ...

Карл Трофимович Новиков – Быйаман 1935 сыллаахха олунньу ый 4 күнүгэр Мэҥэ – Хаҥалас оройуонугар 2-с Наахара нэһилиэгэр тимир ууһа Сивцев Трофим Павлович дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Тиэлиги Сивцевтэриттэн аҕатын Трофимы аймахтара Платоновтар ылан ииппиттэр. Трофим Тараҕайтан Аргуновтар кыыстарын Анна Алексеевнаны кэргэн ылан элбэх оҕоломмуттар. Ийэлээх аҕалара эрдэ өлөннөр, көрүүтэ – истиитэ суох хаалбыт тулаайах оҕолору улахан эдьиийдэрэ Фекла (Сүөкүлэ) Хаптаҕайга көһөрөн ылан үөрэттэрбит. Карл Трофимович дьоннорунт туһунан: «Ийэм наһаа үчүгэйдик ыллыыр, олоҥхолуур, аҕам мас уонна тимир ууһа этилэр», - диэн оҕолоругар кэпсиирин кыргыттара өйдөөн ахталлар.

Карл Трофимович 1964 сыллаахха Аллайыаха оройуонугар «Северострой» путевкатынан кэлэн Бөрөлөөх нэһилиэгэр балыксытынан, табаһытынан үлэлээбитэ. 1967 сыллаахха Дьокуускай куоракка профтехучилищеҕа үөрэнэн киномеханик идэтин баһылаабыта. Илин Сибиирдээҕи киностудия «Самый трудный день» киинэтигэр хоту дойду балыксыттарыгар, булчуттарыгар, табаһыттарыгар көһө сылдьар кинопередвижка киномеханигын оруолун толорбута. Үлэтигэр үрдүк ситиһиилээҕин иһин ВДНХ – ҕа кыттыбыта. Абый оройуонугар Ожогинтан чугас байыаннай чаас олохтонорунан, уопсай көһөрүүгэ кэлбитэ. Кэлээт Абый нэһилиэгин кулуубун сэбиэдиссэйинэн уонна киномеханигынан үлэлээбитэ. Сыралаах үлэтэ ССРС кинематографиятын туйгуна, "РСФСР Бочуоттаах кинематографиһа" диэн бэлиэнэн наҕараадаланан, улуус Бочуотун кинигэтигэр киллэриллибитэ.

1970 сыллаахха оскуолаҕа нуучча тылын, литературатын учууталынан үлэлиир Анна Николаевна Новикованы кытта сүрэхтэринэн хайҕаһан, дууһаларынан сөбүлэһэн ыал буолан 4 оҕоломмуттара, биир уол, үс кыыс. 

Хомойуох иһин кэргэнэ Анна Николаевна бэһис оҕотун оҕолоноору оройуон киинин балыыһатыгар соһумардык күн сириттэн күрэммитэ, оҕолор аҕаларынаан тулаайах хаалбыттара, оҕолорун соҕотоҕун улаатыннартаан, үрдүк үөрэхтээх дьон оҥорон атахтарыгар туруорбута.

Кыра кыыс Вероника бу кэми маннык санаан ахтар: «Мин онно 5 эрэ саастаах этим. Кыра сылдьан туохтан эмэ хомойдохпуна куруук биир түгэни санаан кэлээччибин. Билигин да ону санаатахпына ытаары гынабын. Ол күн детсадка саҥа дьыл утреннига буолуохтаах этэ. Мин кыһыл бэргэһэчээн маскарадын кэтиэхтээх этим. Ийэм таҥаспын бэлэмнээтэ уонна маскарадым фартугун булбакка начаас олорон фартук тикпитэ. Мин өҥүн сирэммин ийэм тикпит фартугун сүөрэн муостаҕа бырахтым... Кэлин ийэм суох буолтун кэннэ тоҕо фартугу кэппээппин диэн хаппырыыстаабыппыный, ийэм онтон төһө хомойбута буолуой дии саныы – саныы ытаан баран өр да өр кыайан уоскуйбат этим... Аҕабыт барахсан кыра эрдэхпитинэ төһө да киниэхэ ыарахан буоллар ас – таҥас кэмчи үйэтигэр күннээҕи кыһалҕабытын быһааран улаатыннарбыта. Мөҕө – этэ сылдьыбата, хаһан да киниттэн таһыллыбыппытын өйдөөбөппүн. «Оо, оҕолорум барахсаттар, көмүс чыычаахтарым», - диэн таптыыра куруук. Аҕабыт бэйэтин холобурунан ыарахантан куттаммакка, толлубакка иннибит диэки туохтан да иҥнибэккэ баран иһэргэ үөрэппитэ.

Карл Трофимович оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан хоһооннору суруйара. Куталаахап, Карл Кангаласскай диэн псевдонимнарынан бэчээттэнэ сылдьыбыта. Бу ааты Сэмэн Уруупап улларыттарбыта. Кинини кытта биир көрсүһүүгэ: «Бу «Кангаласский» диэн ааккын көрдүм да, Хаҥаласка төрөөбүт киһи курдук өйдүүбүн, эн, суруйууҥ элбэҕинэн «Быйаман» диэн ааты ылын», - диэн быһаарбыта. Ол кэмтэн ыла ааҕааччылар кинини Быйаман диэн аатынан билэбит.

Таптыыр доҕорун сүтэрбит соҕотох киһиэхэ айар үлэ хомуһуна ситтэрбэт ыра көөччүгэ буолан инникигэ угуйбута. Олох бары күннээҕи көстүүлэрин болҕойбот, киһи булан көрбөт, көрбүтүн да иһин сатаан эппэт кэрэлэрин кэрэхсиир, ону иэйэр кутугар иҥэрэн уран тылга тиһэр дьоҕура тапталын солбуйбута, эрэлин кыымын эппитэ. Ыарыытын да аһарынарыгар ырыа, хоһоон диэн эйэҕэс эмчиттэммитэ. Кини олоҕу хоһоонунан көрөргө үөрэммитэ. Олох бутуурдаах уларыйыылара кини туһугар төһө да аһыҥастаах аһыытын көрдөрдөр, суруйааччы айбыт айылҕатыгар, төрөөбүт ийэ дойдутугар, дьонугар – сэргэтигэр муҥура суох махталлаах ааспат арахпат таптала кэрэ кэрэхсэнэр эйгэтигэр сирдээбитэ. Кини олоҕо да бэйэтин ылбаҕай уонна ыпсаҕай хоһооннорун курдук сааһыламмыта.

Быйаман хоһооннорун таһаарарга суруйааччылар союзтара 1995 сылга мэктиэ биэрбитэ харчы көстүмүнэ тахсыбатаҕын Культура миниистирин солбуйааччы Надежда Михайловна Зайкова быһаччы өйөөһүнүнэн 40 – ча сыл культура эйгэтигэр сыратын, сылбатын биэрбитин сыанабылынан «Күн уотун, сир күөҕүн үҥкүүтэ» маҥнайгы кинигэтэ күн сирин көрбүтэ. Онтон бэттэх автор 7 кинигэтэ бэчээттэммитэ.

Карл Трофимович – Саха сирин мелодистарын Союһун чилиэнэ. Музыкальнай үөрэҕэ суох эрээри, дууһатын баҕатынан, элбэх ырыа автора. Дискаҕа суруттарбыт ырыаларын, ноталарын улус киин библиотекатыгар бэлэхтээбитэ, ол материал билиҥҥи кэмнэ библиотека фондатыгар хараллан сытар.

Суруйааччы тылыгар атын да мелодистар айбыт ырыалара аҕыйаҕа суохтар. Ол курдук «Үөрүүтүттэн ыллыаҕа» хоһоонугар Павел Брусенин мелодия айбыта. «Ийэни чиэстиибит» хоһооҥҥо Аграфена Глушак, «Саха сирэ» хоһоонугар Людмила Бережнова, «Дьокуускай», «Сааскы кэм», «Оһуордар» хоһоонноругар Надежда Семеновна Макарова мелодия айан диск тахсыбыта. Кыайыы 70 сылыгар анаммыт конкурска Надежда Черемкина «Андаҕар» хоһоонугар мелодия айбыта.

Карл Трофимович Новиков – Быйаман норуот айымньытын хомуйбута, кылгас кэпсээннэри, ахтыылары суруйбута, пьесалары, киносценарийдары айбыта. Оройуон, Республика хаһыаттарын общественнай корреспондена этэ. «Бэлэм буол», «Саха сирэ», «Арчы», «Кыым», «Сахаада», Абый, Аллайыаха, Мэҥэ – Хаҥалас оройуоннарын, Мирнэй куорат хаһыаттарыгар, «Чолбон» сурунаалга бэчээттэппит суруйуулара элбэх. Автор «Тобохтор» диэн пьесата «Сахаада» бириэмийэтигэр тиксибитэ, онтон «Ырыалар быыстарыгар…» киносценарийын оройуоннааҕы народнай театр пьеса оҥорон көрдөрбүтэ, көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылбыта. 

Карл Трофимович – Быйаман киносенарийынан уһуллубут «Олуллуу» киинэ Хотугу оройуоннар күрэхтэһиилэригэр кыайыылаах маҥнайгы миэстэни ылбыта.

Карл Трофимович Абыйдааҕы култуура дьиэтигэр үлэлиир кэмиттэн нэһилиэк культурнай олоҕо сайдыытыгар айар, тэрийэр дьоҕурдаах дэгиттэр, чаҕылхай талааннааҕа биллэрэ. Кини мелодия айан ыллыыр, кини оруолларга сүрүн герой, кини көрдөөх – нардаах фокусник буолара. Элбэх конкурстар, смотрдар, самодеятельность көрүүлэрин лауреата буолара, бириистээх миэстэлэргэ тиксэрэ.

Бириэмэтигэр баар буола сылдьыбыт «Трезвость» обществоны хас да сыл ситиһиилээхтик салайбыта. 1990 сыллаахха соҕотохсуйууну, муҥутахсыйыыны аччатар санааттан улууска бэйэтин баҕатынан «Истиҥ сыһыан» кулуубун тэрийэн, элбэх дьон ыал буолуутугар көмөлөспүтэ. Кини общественник бастыҥа этэ.

Карл Трофимович бүтэһик үлэтэ Абый оройуонун гимнин суруйуута этэ. Гимн тылын суруйууга 14 киһи кыттыбыта. 9 киһи айымнньыта суруйааччылар Союзтарыгар көрдөрүүгэ ыытыллыбытыттан Карл Трофимович суруйуута биһирэммитэ. Музыкатын композитор Владимр Корякин – Индигирскэй суруйбутун, композитордар Союзтара ордуктарыттан аахпыта. Билигин бары улахан бырааһынньыктарга бэйэбит оройуоммут гимнэ, опера артистарын толоруутугар иһиллэр.

Карл Трофимович күн сириттэн букатыннаахтык барбыта ырааппытын да иһин, кини оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин, чугас дьоннорун өйдөрүгэр – санааларыгар мэлдьи бииргэ сылдьыһар. Кини сырдык мөссүөнэ үтүө өйдөбүл буолан, дьонугар – сэргэтигэр итиини, истиҥи саҕар.

Карл Трофимович айан, үлэлээн хаалларбыт баай ис хоһоонноох нэһилиэстибэтин кини талааныгар сүгүрүйээччилэр биһиги үйэтитэр ытык иэспит буолар!